انسان و محیط

 سدها مقصر در وقوع سیلاب هستند یا ناجی مردم؟!!

با شناختی که مردم از تخریب محیط زیست و فاجعه هایی که توسط سدها ایجاد شده بود؛  گرایش به سدسازی را که نان سدسازان در آن است، مختل کرده بود. اما سیلاب های اخیر که همراه با گل و لای سبب نابودی سرمایه اندک و حتی جان بسیاری از مردم شد ، زمینه را برای فریب و وارونه نمایی و فرار به جلو سدسازان آماده کرد.

وجود سد مانعی مهم در جلوگیری از سیلاب معرفی شد. این در حالی است که حتی اگر تخریب محیط زیست را که ساخت سدهای عظیم عامل اصلی آن است ندیده بگیریم، توجه به موارد ذیل گواه مقصر بودن سدسازان است:

اولاً، در موقع ورود سیلاب به سد با توجه به امکان تخریب سد، که می توانست فاجعه غیر قابل جبرانی را رقم بزند، جریان خروجی سد بیش از ورودی آن بود. یعنی سیلاب ورودی به حجم بالاتر و مخرب تر به سمت شهرها و روستاها و کشتزارها روانه شد.

ثانیاً با باز کردن دریچه های سد لای و لجن چندین ساله سدها به سیلاب افزوده شد و زندگی مردم را به لای و لجن کشید.  در واقع آسیب لای و لجن ، بیش از سیلاب بود زیرا همین لای و لجن مسیلها را بست و سبب بالا آمدن آب در سطح وسیع شد.

در ایران به عکس سایر نقاط جهان، قبل از سدسازی، آبخیزداری انجام نمی شود؛ و سد فقط برای انتقال آب به شهرها ساخته می شود. گرچه عناوین متعددی به عنوان هدف مطرح میگردد.

اهمیت ندادن  به تخریب محیط  اطراف رودخانه و عواقب آن، و حتی پرشدن سریع سدها از رسوبات ؛ نشان می دهد که فقط سود ساخت سد مهم است، زیرا هم پر شدن مخازن از رسوبات و هم جریان سیلاب که با تخریب محیط زیست روی میدهد، می تواند زمینه ساخت سدهای بعدی را فراهم کند و بنابراین برای میرزاآقاسی های جدید آثار منفی سد هم مفید است.

پیشگیری از سیل چگونه ممکن است؟

آیا پیشگیری از سیل بهتر از درمان پرهزینه و دردناک نیست؟

 چرا با این که راه های پیشگیری از سیل و عوارض آن کاملا شناخته شده است به آن عمل نمی‌شود؟!!

راه های پیشگیری از سیل:

 1-    تراس بندی زمینهای شیبدار: کشت در زمینهای شیبدار باید به صورت تراس بندی انجام شود همان گونه که در ایران سابقه انجام می‌شد و اکنون هم در بسیاری از نقاط جهان انجام می شود در این صورت باران به جای شستن خاک و سیلابی شدن، در زمین جذب و مخازن زیرزمینی آب هم، سرشار خواهندشد. این کار به نوعی آبخیزداری به شمار می رود.

2-    جلوگیری از چرای بز در مراتع:  با توجه به فقر اغلب مراتع ایران، در حدی که با کاشت دستی گیاهان در مراتع، سعی در احیای آنها داریم؛ و خوش خوراک بودن بز که امکان تغذیه آنها را در حصار فراهم می کند،  نباید بزها به چرا برده شوند؛ در غیر این صورت میزان تخریب مراتع از میزان احیا پیشی می گیرد.

 3- آبخیزداری به جای سد سازی: آب مانده در سدها به دلیل

- تبخیر بالای حدود ۳۰ درصد

-  لجنی شدن حداقل ۳۰ درصد

-  نابودی زمین های کشاورزی در بالادست سد با غرقآب شدن

- خشک شدن دشت پایین سد و فرونشست زمین که به تخریب مخازن زیرزمینی آب می انجامد و در نتیجه زمین قدرت جذب آب را از دست داده و هر بارانی منجر به وقوع سیلاب مخرب می شود

- انتقال آب سد به شهرهایی که ۳ برابر استاندارد جهانی آب مصرف می‌کنند، به جای پیداکردن راه حلهایی منطقی، برای کم کردن مصرف،

- نابودی اکولوژی و حیات وابسته به جریان طبیعی رود که در مسیر خود طی هزاران سال ایجاد شده و اقتصاد بسیاری از انسان ها و همچنین حیات جانوران و گیاهان زیادی به آن وابسته است

آبیاری با آب شیرین در پارک ساحلی بندرعباس !!!

مردم شهر بندرعباس همیشه از کمبود آب شیرین رنج میبرند . اما از همین آب کم به شکل درست استفاده نمی شود

لازم به ذکر است که همجواری با دریا، سبب بالا بودن سطح آب شور در نزدیکی ساحل است . به همین جهت معمولاً در کنار ساحل یا باید درخت یا گیاهانی کاشته شوند که شوری پسند هستند (مانند حرا ) و یا اگر بخواهند درختی با نیاز به آب شیرین بکارند؛ باغچه هایی گود و عایق ساخته و با ترکیبی از خاک برگ و مواد جاذب آب پر میکنند. این کار برای استفاده معقول از آب شیرین برای آبیاری درختان، بخصوص در کنار ساحل ضروریست.

اما من در سفری به بندرعباس شاهد صحنۀ عجیبی بودم . در باغچه های بزرگ پارک ساحلی، درختانی نیازمند به آب شیرین کاشته شده بود و باغبانها هر روز با شلنگ، آب شیرین را به پای درختانی میریختند که با کندن یک متر از خاک آن به آب دریا می‌رسید .

یعنی آنها هر روز با شلنگ آنقدر آب به باغچه ها می‌دادند که خاک اطراف درخت از آب شیرین اشباع شود، تا درخت کاشته شده خشک نشود. !!!

ما ایرانیها کی میخواهیم دست از تقلید کورکورانه برداریم . شرایط کشور را در هر منطقه درک کنیم و بر اساس آن برای هر کاری اقدام نماییم.

خلق را تقلیدشان برباد داد

بهای واقعی تولید برق از سدهای عظیم

آیا احداثِ سدهایِ عظیمِ مولدِ نیرویِ برق‌آبی، آن‌طور که طرف‌دارانِ آن‌ها مدعی هستند، روشِ خوبی برایِ تولیدِ انرژیِ پاک، ارزان و تجدیدپذیر است؟ 

اولین سدهایِ عظیمِ برق‌آبی با شعارِ تأمینِ الکتریسیته‌ی تمیز، وافر، تجدیدپذیر و ارزان احداث شدند. این ادعاها توسطِ صاحبان کسب و کارهایی که از این کار منتفع می‌شوند از قبیل مشاورین و پیمانکاران سدساز به دولتمردان و جامعه تلقین می‌شود.

ساخت سد کاری زمان بر و بسیار پر هزینه است. سدها ، تا کنون عواقبِ نامطلوبی بر محیط زیست وتنوعِ زیستی در سطحِ جهان گذاشته اند.  نظیرِ جریان آب و رسوبات، دما، میزانِ اکسیژنِ محلول رطوبت هوا و خاک و. که تأثیرِ آن، تخریبِ زنجیره‌ی غذایی در بالادست و پایین‌دست سد و صدمه به زندگی ساکنان اطراف رودخانه است.

رودخانه‌ها، جنگلها، مراتع، تالابها، زمینهای کشاورزی، ست‌گاه‌ها از ابتدا تا انتها، یک کلیتِ همبسته‌اند. در واقع، رودخانه‌ها و حوزه‌هایِ آبریزی که آن‌ها را  تغذیه می‌کنند و دریاچه ها و تالابها را باید از همه جوانب دید و بررسی کرد. نه با نگرشی خطی و تک‌بعدی.

تأثیراتِ نامطلوبِ سدها به شکلی پیچیده، شبکه‌ی زیستیِ یک حوزه‌ی آبریز را تخریب می‌کنند. از جمله :

برچیدن سد ضرورت توسعه پایدار- تجارب جهانی

در حالی که تا کنون تنها پس از سپری‌شدن عمر یک سد به برچیدن آن سد فکر می‌کردند؛ امروزه به دلیل آشکار شدن هزینه‌های اقتصادی و خسارات اجتماعی و زیست‌محیطی، برچیدن سدها، برای مدیریت پایدار رودخانه و حفاظت از زیست بوم‌های رودخانه‌ای اهمیت فراوانی یافته است. زیرا تا سپری‌شدن عمر یک سد، ممکن است خسارات بیشتر و جبران ناپذیرتر شوند.

برچیدن سد توازنی است میان منافع و هزینه‌های سد (اجتماعی و زیست‌محیطی) که کمّی‌کردن‌شان دشوار است. تنها قضاوت هوشمندانه و خردمندانة تگذاران و برنامه‌ریزان و ذی‌نفعان است که می‌تواند برچیدن سد را به ابزاری مهم برای توسعه پایدار تبدیل کند.

یافتن گزینه‌های جایگزین اهداف سد

جنبه‌ای بسیار مهم در برنامه‌ریزی برچیدن سد، شناسایی گزینه‌های جانشین برقابی، آبیاری و آب‌رسانی، یا دیگر کارکردهای سد، در مراحل آغازین است. برچیدن سد غالباً مستم برقراری توازن‌ میان کارکردهای مختلف رودخانه است؛ با این حال، تجارب آمریکا در برچیدن سدها نشان می‌دهد که جایگزینی می‌تواند غالباً با حداقل دشواری انجام شود. برای نمونه، یک سد برقابی ممکن است تنها بخشی از کل برق یک منطقه را تامین کند (در ایران حداکثر 14 درصد برق کشور از انرژی برقآبی تأمین میشود)؛ منابع جایگزین غالباً وجود دارند و تدابیر کاهش مصرف می‌تواند تقاضای انرژی را پاسخگو باشد. تدوین برنامة جامع مدیریت وگنجاندن جایگزین‌های تامین‌کننده اهداف سد، اثرات منفی برچیدن سد را به‌حداقل می‌رساند. و آثار مثبت احیای رودخانه سبب پذیرش سختی کوتاه مدت گروهی که از سد منتفع می‌شوند خواهد شد. (در صورت برچیده شدن تدریجی سدها، آب به زندگی روستاها برگشته و امکان مهاجرت مع فراهم میشود)

تجارب جهانی

در سطح جهان، تلاش‌های مردمی برای برچیدن سدها، با هدف احیای رودخانه‌ها و احقاق حقوق جوامع متأثر رو به فزونی است. فعالان این عرصه، سدهایی را هدف می‌گیرند که اثرات منفی اجتماعی و زیست‌محیطی آنها همچنان تداوم دارد. البته در کشورهای پیشرفته، شرایط متفاوت‌تری حاکم است.

آمریکا:    در این کشور پس از گذشت چندین دهه تمرکز انحصاری ت‌گذاری روی ساخت سدها، اینک نگاه‌ها به سمت برچیدن برخی سازه‌ها و از جمله سدها تغییر کرده است.

روش کنترل فرونشست زمین در تهران 
 در دورانی که برای تامین آب شهر تهران برنامه ریزی می‌شد، قرار بود آب زیرزمینی که با عبور از لایه های زمین تصفیه شده بود، بازیافت شده، و ۵۰ درصد از آب مصرفی شهررا تامین کند. که در صورت انجام این برنامه، نه تنها مشکل اتصال آب زیرزمینی با فاضلاب پیش نمی‌آمد، نیاز به انتقال آب شهر از مناطق دیگر که به خشک شدن و تخریب محیط زیست اطراف سدها انجامیده، به حداقل می‌رسید. 
اما از آنجا که از آب زیرزمینی برداشت واستفاده لازم انجام نشد و سدهای دیگری ساخته و آب آنها به تهران منتقل گردید، سطح آب زیرزمینی بیش از حدِ پیش‌بینی‌شده، بالا آمد. بر اثراتصال آب زیرزمینی و فاضلاب ، خطر آلودگی آب زیرزمینی هم قوت گرفت. 
در این وضعیت پیش آمده، در حالی که می شد با جدا کردن لوله کشی آب آشامیدنی از آب بهداشتی، از آب سد برای آشامیدن، و از آب زیرزمینی با کلرزنی برای مصارف غیر خوراکی استفاده شود؛ باز هم طبق معمول، بدون بررسی لازم و آینده نگری، برنامه لوله کشی فاضلاب کل شهر و رها کردن آن در خارج از شهر اجرا گردید؛ که نتیجه آن، عدم جذب آب در زمین، پایین رفتن سطح آب زیرزمینی و فرونشست شده است.

تولید آب از آبخوان‌داری 5 برابر ارزان‌تر از سدسازی

براساس آمارهای موجود سالانه 413 میلیارد متر مکعب نزولات آسمانی در کشور داریم که طی سال‌های اخیر حدود 293 میلیارد متر مکعب آن یعنی بیش از 70 درصد (به مدد سدهای ساخته شده) تبخیر می‌شود و اگر بتوان اقداماتی انجام داد که میزان این تبخیر را کاهش داد در واقع استحصال و تولید آب جدید انجام شده است.

طی بررسی‌های انجام شده جذب و تولید آب از نزولات آسمانی در اراضی دارای پوشش گیاهی 18 برابر بیشتر از اراضی فاقد پوشش گیاهی است.

از طریق اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری، می‌توان تا 30 درصد از آب تبخیر شده را که حدود 90 میلیارد متر مکعب است احیا کرد؛ به گونه‌ای که 17 درصد از این میزان به سفره‌های آب زیرزمینی منتقل ‌شود و 13 درصد نیز به رشد پوشش گیاهی منطقه مورد نظر اختصاص پیدا ‌کند.

در این صورت، 50 میلیارد متر مکعب از آبی که پیش از این تبخیر می شد، به سفره‌های زیرزمینی انتقال می یابد.